Er det behov for enno ei omsetjing, spør Kjell Arild Pollestad i forordet til si nye omsetjing av Bibelen. Det impliserte svaret er ja. Og omsetjinga har to grunnleggjande målsetjingar. Det første er å bringe lesaren nærare det hebraiske bibelspråket ved å omsetje så ordrett som mogeleg. Det andre er å få fram den bibelske poesien, som fyller så stor del av Det gamle testamentet.
Eg har lese 1 Mosebok, med vekt på Urhistoria (1 Mos 1-11), og omsetjinga er stort sett god å lesa. Den er repeterande når den hebraiske teksten er det, og lukkast også innimellom å få fram små nyansar som tar lesaren nærare den hebraiske teksten. Slik som i skapingsforteljinga, der omsetjinga brukar fleirtalsforma «himlene» (1,9).
Slike detaljar kan minna lesaren om avstanden til teksten si verd. Men andre gonger blir teksten vel kronglete, og ein må lese fleire gonger for å få tak i meiningsinnhaldet. Slik som i skapinga av «frukttrær som bærer frukt etter sitt slag, hvert etter det frø det har i seg på jorden» (1,11).
Pollestad skriv i forordet at han vil uttrykka heller enn å forklara. Og resultatet blir deretter. Eit døme er Evas utsegn etter å ha født Kain: «Jeg har laget [kaniti] en mann med Herren» (4,1). Setninga får ikkje fram ordspelet knytt til Kain, og det blir heller ikkje ein god setning på norsk.
Kroppsnært språk
Ein meir spenstig tekst blir det der omsetjinga tek sikte på å mala fram bilete knytt til menneskekroppen. Nokre gonger fungerer det ganske godt, som når omsetjinga får fram føde-ord også for fedrar. Det hebraiske verbet jalad kan nemleg ha både ei mor og ein far som subjekt. I omsetjinga heiter det at Adam «avlet en sønn» (5,3). Meir underleg kan hende, når både slangens avkom og Adams barn (tsera) er omtalt som «sæd» (3,15 og 5,25).
---
Bibelen
Første Mosebok
Omsett av Kjell Arild Pollestad
Forlaget Press 2023
---
Det kroppsnære språket kjem langt fram i omsetjinga av Edenforteljinga (1 Mos 2–3). Lat oss sjå på omsetjinga av verbet davaq («å holda fast»). I 1 Mos 2,24 heiter det: «mannen skal forlate sin far og sin mor og henge fast ved sin kvinne». Eg vil meina at denne omsetjinga av verbet davaq («å henga fast») fungerer særleg godt i nokre samanhengar. Om Sikem står det at hans sjel «blir hengende fast» ved Dina. Her er det å hengja fast unekteleg eit godt bilete på saka, nemleg at «han elsket den unge piken.» (1 Mos 34,3).
[ Intervju: Kjell Arild Pollestad har hatt dei fem beste åra i sitt liv ]
Verbet davaq vert også brukt om mennesket i si tilnærming til Gud. Sjølv her bruker denne omsetjinga «å henge fast ved Herren» (5 Mos 11,22). Overraskande er det så at verbet likevel får ei anna omsetjinga i 5 Mos 30,20, «å holde deg fast til ham».
Tilbake til menneska i Edenforteljinga. Det å hengja fast kan høyrast ut som ein skjebne. Og det kan passa med konteksten, så lenge ein er nettopp «ett kjøtt» (2,24). Men kva er den avgjerande faktor for korleis ein forstår eit hebraisk uttrykk? Kva er omskriving og kva er ganske enkelt omsetjing?
Skapinga av mennesket
Den som omset hebraisk bibel til norsk, kjem naturleg nok ikkje unna å tolka tekst. Og både den nære og den større litterære konteksten spelar inn i arbeidet. Skapingsforteljingane er eit godt eksempel på korleis Pollestad også må navigere i grunntekst, tradisjon og eige skjøn. Skapingsforteljingane er ikkje kva forteljingar som helst. I mange hundre år har desse tekstane blitt brukt som premiss for samfunnsstrukturar etter den såkalla gudgjevne skaparordninga.
---
Ny bibelomsetjing
- Forfattar og teolog Kjell Arild Pollestad har omsett heile Bibelen eigenhendig
- Vårt Land har spurt Ingunn Aadland, Kari Løvaas og Morten Beckmann om å melde tre av bøkene i omsetjinga: Første Mosebok, Jobs bok og Johannesevangeliet
---
Det er eit viktig siktemål med denne omsetjinga at ein ikkje skal «justere» Bibelen ideologisk med omsyn til kjønn: «Den store avstanden mellom Bibelens virkelighet og samtidens er en utfordring» og «løsningen må snarere ligge i en frigjøring fra teksten enn i en forandring av den» (side 17).
[ Les Kari Løvaas si melding av Jobs bok ]
Tekstane bør altså «få tale til oss ut fra sine premisser, og så får hver tidsepoke leve i dialog med dem, og strides om dem». Og det er her eg lurer på om Pollestad mogelegvis feilvurderer si eiga rolle i omsetjingsarbeidet. For ein omsetjar må aktivere ei rekkje verktøy. Eit av dei er eit skjøn. Dette skjønet kjem ikkje frå den hebraiske språkverda. Det kjem frå notida. Og dette skjønet inngår i tekstarbeidet, slik at bibelteksten også får ein meiningsfull struktur på norsk.
Dette blir tydeleg når ein må vurdere korleis adam skal omsetjast til norsk. På hebraisk refererer forteljingane gjennomgåande til adam, både som ei nemning for mennesket og som eit eigennamn på mannen, altså Adam. Korleis navigerer omsetjinga i dette?
I den første skapingsforteljinga vert omsetjinga slik: «Og Gud skapte mennesket [ha´adam] i sitt bilde, i Guds bilde skapte han det, som mann [zakar] og kvinne [neqavah] skapte han dem.» (1,27). Annleis blir det i Edenforteljinga (1 Mos 2–3). For her vekslar omsetjinga mellom «mennesket» og «mannen», utan at det ligg synlege språklege vurderingar til grunn.
Lat meg teikna eit riss av korleis Edenforteljinga får struktur i denne omsetjinga. Forteljinga startar med å slå fast at det ikkje finst noko «menneske» (adam) til å dyrka jorda (2,5) og sluttar med ein referanse til «mennesket» (ha´adam) som blir driven ut av hagen (3,24).
To gonger er altså adam forstått som ein referanse til mennesket. Dei andre gongene er ha´adam omsett med «mannen»: Det er mannen som vert forma av støv på marka og blir ein levande skapning (2,7). Det er ikkje godt for mannen å vere åleine (2,18), og det er mannen som gjev namn (2,20).
Det som er oppsiktsvekkjande er korleis omsetjinga sjonglerer mellom «mannen» og «mennesket»
— Ingunn Aaadland
Sjølv om adam kan omsetjast med «menneske», er ikkje omsetjinga «mannen» ei urimeleg tolking av den hebraiske teksten. For midtvegs i forteljinga byggjer Herren Gud nettopp ei kvinne (issa) som han fører til Adam/mannen (ha’adam) (2,22). Det som er oppsiktsvekkjande er korleis omsetjinga sjonglerer mellom «mannen» og «mennesket». For etter at kvinna og mannen har ete av treet, og «begges øyne ble åpnet» (3,7), heiter det: «Og Herren Gud sa: «Se – mannen [haadam] er blitt som en av oss og kjenner godt og ondt» (3,22). Vidare heiter det at «Gud sendte ham ut» (3,23), men likevel at «han drev mennesket [haadam] ut» (1 Mos 3,24).
Så er det altså ikkje reint språklege argumentet som ligg til grunn for omsetjinga, og heller ikkje den narrative konteksten.
[ Les Morten Beckmann si melding av Johannesevangeliet ]
Skilje mellom kjønn
Det kan sjå ut som om det er nettopp idear om kjønn som er i spel i omsetjingsarbeidet. I 1 Mos 1,28 får menneska oppdraget: «hersk over fiskene (...)». Det same verbet ‘herske’ får ei anna utforming i 1 Mos 3,16, der det er gjort til nomenet «herre». Til kvinna seier Herren Gud om mannen (ish): «Han skal vere herre over deg» (3,16).
Det kan sjå ut som om det er nettopp idear om kjønn som er i spel i omsetjingsarbeidet
— Ingunn Aadland
Den hebraiske Edenfortellinga kan neppe seiast å vere ein likestillingstekst, sjølv om mange hadde ynskt at den var det. For det finst heilt klart strukturar i teksten som skapar skilje mellom mann og kvinne, men denne omsetjinga til Pollestad konstruerer eit skilje mellom «mannen» og «kvinna» som går utover det som finst i den hebraiske teksten.
[ – Nobelprisvinnar Jon Fosse har Gud som nav i mange av bøkene sine ]
Vidare i Urhistoria speler tolkingstradisjonar inn i omsetjinga. Om Adams slektssaga (1 Mos 5,1) kan vi lesa at Gud skapte mennesket – i Guds bilde. Og her som i 1 Mos 1,27 gjer grunnteksten det tydeleg at ‘adam’ rommar «mann og kvinne». Omsetjinga gjengjev: «Som mann og kvinne skapte han dem, og han velsignet dem og kalte dem «menneske» [adam] den dagen de ble skapt.»
Men når pakta med Noa hentar opp igjen det same motivet blir likevel omsetjinga annleis: «for Gud laget Adam [ha´adam] i sitt bilde» (9,6). I denne omsetjinga høyrer eg eit ekko av Paulus brev til Korintarane: «Mannen skal ikke dekke hodet, for han er Guds bilde og ære.» (1 Kor 11,7, Bibelen 2011).
Ein kan spørja seg om denne omsetjinga er i tråd med den overordna målsetjinga om å ikkje «justere» Bibelen ideologisk med omsyn til kjønn.
Ikkje fri
Det er stor kunst å laga omsetjing som kan bevara både poesien og det hebraiske språket. Pollestad skal ha honnør for å gå laus på eit slikt prosjekt.
Men kan ei omsetjing av Bibelen vera fri for ideologisk lesing? Slett ikkje. Heller ikkje denne. Ei nyomsetjing av Bibelen til norsk kan etter mitt skjøn ikkje makta det.
Ingunn Aadland er førsteamanuensis ved MF vitenskapelige høyskole.