Haiku har ein lang og rik tradisjon bak seg i heimlandet Japan og det finst faktisk også ein godt etablert tradisjon med å skrive haiku på norsk. Diktaren Pål-Helge Haugen gav allereie i 1965, i samarbeid med Misahiko Inadomi, ut eit utval omsetjingar som kom i revidert og utvida versjon i 1992. Fleire av oss lærte der av Inadomis innleiing at haiku tradisjonelt har tre liner: Den første og den siste lina har fem stavingar, mens den andre lina har sju.
Men Haugen understreka også at dei fleste store haiku-diktarar bryt desse reglane. Og det er sjølvsagt nødvendig med slike regelbrot i språk med ein heilt annan grammatikk og oppbygging, som det norske. Når forlagets baksidetekst slår fast at «Kjørsvik bryter de fleste av disse reglene» kan ein derfor godt lese det som ein måte å skrive seg inn i ein allereie rik norsk haiku-tradisjon på.
---
Dikt
Joakim Kjørsvik
År og dag
526 sider, Kolon forlag 2025
---
Ei særdeles raus bok
Det som mest tydeleg bryt med denne tradisjonen er omfanget på Kjørsviks nye bok. Mens haiku-samlingar ofte framstår som tynne bøker med eit kresent utval av tre-linarar på kvar side, er År og dag med sine 526 sider med opptil tre vers på sida, ei på alle måtar raus bok. Kanskje til med litt for mykje av det gode og særleg av det halvgode?
Haiku-dikt set tradisjonelt ord på eit augeblikk, ei sansing av noko konkret, svært ofte knytt til årstidenes vekslingar. Her gir Jan Erik Volds hugseregel god meining: «Prosa er linje, poesi er punkt».
I tråd med tradisjonen blir dei første tre hundre sidene i År og dag presentert i eige bolkar ut frå årstid og månad. Allereie på den første sida får lesaren hjelp til å sjå og sanse snøen i desember:
«Hvit hodepute
på toppen av furua.
Vinden sover.»
Det er fristande å sitere meir, men her får du som lesar ta affære sjølv og finne eit eksemplar av boka sjølv. Eg vil nøye meg med eit vellukka kortdikt til, denne gongen frå juni:
«Kun gresset vet
hvor glatt og varm den er,
pinnsvinets mage.»
Kanskje blir det litt for mykje av det gode og særleg av det halvgode?
Minner om store diktarar
Kjørsvik er ein belest diktar og fleire av dei gode skildringane av fuglesong og det hemmelege livet i naturen, minner meg, på ein god måte, om nokre av dei aller største diktarane. Som nobelprisvinnaren Tomas Tranströmer til dømes, som også blir omtalt i eit dikt:
«Bak ei gul dør
tolker Tomas Tranströmer
Jerry Lee Lewis.»
Ein rocka versjon av den klassiske pianisten og diktaren altså?
Etter årstidenes vekslingar set resten av boka andre delar namn på ulike sider av samtidig liv. Bolken «Glasset» skildrar alkohol-og rusbruk til alle døgnets tider, mens «Ålesund» er skildringar frå forfattarens heimby.
Haiku frå fengselet
Som fengselsprest vart eg spesielt opptatt av ein bolk som har namn etter fleire viktige norske fengsel. Forlaget skriv også at noko av inspirasjonen til denne haiku-samlinga stammar frå Kjørsviks skrivekurs blant innsette på Bredtveit kvinnefengsel.
Mine tilløp til uro over at tekstane knytt til dei ulike fengsla skulle bli for utleverande og nærgåande, viste seg ved gjennomlesing å vere grunnlause. Kanskje vart eg heller forundra over at det levde livet i fengselet vart skildra med slik avstand og distanse.
Den allereie nemnde Tranströmer skreiv haiku-dikt både i starten og heilt til slutt i sin lange karriere. Allereie i 1959 skreiv diktaren, som arbeidde som psykolog i eit ungdomsfengsel, dette minneverdige haiku-diktet om livet på innsida:
«Felstavade liv
skönheten kvarlever som
tatueringar.»
Roland Barthes fascinasjon
Å velje ei slik streng og kort diktform som utgangspunkt for skriveopplæring, er spennande. For kan hende er det der fleire av oss har godt av å starte: I forsøket på å namngje noko heilt nært, utan å tolke eller tilskrive det meining?
Den franske filosofen Roland Barthes var lenge opptatt av planane om å skrive ein roman. Dei alle siste førelesingane han haldt før han døydde i 1980, hadde nettopp tittelen «Førebuinga av romanen». Over femti sider av dei posthumt utgitte førelesingane, er inngåande refleksjonar om haiku-diktas eigenart, til dømes at det er punkt(um) som treff direkte og ikkje skal bli tolka. Barthes sin fascinasjon av diktforma var stor og er stadig smittande.
Lyden av ei hand
Kjørsvik leikar seg sjølv med tradisjonen: Den siste bolken, «Dammen», inneheld elleve leikefulle nye versjonar av Bashos heilt klassiske haiku, som Haugen gjengir slik:
«Gammal dam
Ein frosk hoppar:
Lyden av vatnet.«
Og Kjørsvik gir eit spøkefullt svar på den store zen-buddhistiske gåta: Kva er lyden av ei hand? (Som fleire kjenner frå Notto R. Thelles tekstar):
«Lyden av én hånd
som klapper:
en mygg som dør.»
Men 526 sider med dikt er ein solid dose. Etter ei rask og begeistra gjennomlesing av heile dette bokverket, vart eg litt meir kritisk då eg las det heile om igjen. Her er det jo opplagt ein god del blødmer og vitsar og nokre lett forgløymelege ordspel, som kanskje ikkje heilt står seg ved gjenlesing.
Tre liner motstand
Å arbeide med ei slik streng og kort form, er eit stykke motstandsarbeid. Mykje unødvendig må bli silt vekk, lovande utkast må bli forkasta. I mitt stille sinn tenker eg til tider at redaktøren har ytt litt lite motstand i møte med dette overflødigheitshornet av haiku-dikt av noko vekslande kvalitet. På den andre sida: Kanskje kan skrivelærarens litt halvgode formuleringar vere til oppmuntring for elevar på skrivekurs?
Den fysisk tunge boka er lett å lese. Ho er i tillegg viktig i ei tid der naturen og klimaet er truga frå mange hald. Å sjå og få hjelp til å sanse det mangfaldige livet som utspeler seg heilt nede på bakken, der pinnsvinets mage er, og høgt oppe i trea og i fuglesongen, mørkret og stillheita som omgir oss, kan gi lyst og mot til å gjere motstand mot all truande klima-og natur-øydelegging:
«Linerlas stjert:
stupebrettet våren
tar sats fra.»
Nettopp. Sånn er det.
