Ein klassikar er i norsk talemål ei bok vi ikkje berre les, men les på nytt. Det dreier seg om kunstverk som gir nye innsikter, faktisk til tider kan det framstå som ei heilt anna bok, når vi les om att. Ein klassikar er med andre ord litteratur som stadig vekk fortener å bli omsett på nytt.
Og det er det Skald forlag og Geir Pollen fortenestefullt har gjort med tre noveller av Thomas Mann (1875-1955). Ja nettopp, dette er Skalds på alle måtar verdige markering av nobelprisvinnarens 150-årsjubileum. For som mange av oss no veit, er bøkene Skald gir ut både vakre, gode å lese på den gamaldagse måten, og i tillegg viktige. Her er det kvalitet i alle ledd.
---
Noveller
Thomas Mann
Døden i Venezia og to andre noveller
Omsett av Geir Pollen
272 sider, Skald forlag 2025
---
Forviklingar i Venezia
Boka inneheld tre noveller skrive i ulike delar av Manns lange forfattarliv gjennom eit tidsspenn på nesten tretti år. Den mest kjente er sjølvsagt Døden i Venezia, utgitt i 1913, året før den store europeiske krigen braut ut.
Novella er ei inngåande skildring av den etablerte forfattaren Gustav Aschenbach, som plutseleg etter eit urovekkande syn ved eit gravkapell får trong til å bryte opp og flykte frå det velordna og arbeidsame livet han lever i München.
Han hamnar etter fleire forviklingar i Venezia, der han blir betatt av den fjortenårige polske guten Tadzio. Sjølv om det etterkvart blir tydeleg for Aschenbach at pesten trugar, vel han å bli verande og døyr i stolen på standa mens han betraktar guten og havet for siste gong.
Står novella seg i dag?
Dette er ikkje meint som ein spoilar. For akkurat dette røper tilmed tittelen på novella.
Fleire kjenner også nokre hovudtrekk frå Viscontis klassiske film frå 1971. I filmen er forfattarens, kanskje tilmed gjengjeldte, dragning mot Tadzio (spela av den 16-årige svenske skodespelaren Björn Andrésen) heilt sentral.
Etter dei siste åras fokus på dei skadelege sidene ved seksualiseringa av unge, var eg litt usikker på om novella ville stå seg ved igjenlesing. Det gjer ho. For fascinasjonen av denne ungguten er viktig, og peikar jo på sider vi kjenner om Manns liv som skap-homofil.
Fascinasjonen av denne ungguten er viktig, og peikar på sider vi kjenner om Manns liv som skap-homofil
Varsel om døden
Men novella er også rikare: Ho handlar om spenninga mellom borgarleg liv og vilja til å leve fritt, om kva det er å vere kunstnar, om forholdet mellom det dionysiske og apollinske. Og framfor alt om den føreståande døden som hovudpersonen får ulike varsel om frå starten av.
Derimot er eg ikkje like sikker på at den meir einspora filmen står seg like godt. Vi veit jo no også at det ikkje gikk så godt med den unge skodespelaren, som vart marknadsført som «världens vackraste pojke».
Ein kunstnar vender tilbake
Fordelen med å presentere tre heilt ulike noveller mellom to permar, er at lesaren kan oppdage at dei kastar uventa lys over kvarandre og også kome på sporet av trekk og tematikk som dei har til felles.
«Tonio Kröger» frå 1903 skildrar kva som skjer då den etablerte forfattaren etter tretten år reiser nordover. Han besøker heimbyen utan å gi seg til kjenne, og slår seg til i eit sjællandsk badehotell. Der møter han uventa både den guten og den jenta han i ungdomen var ulukkeleg forelska i, begge to uoppnåeleg vanlege og vellukka for kunstnaren Kröger.
Dei refleksjonane han gjer seg om korleis kunstnarar lever med ein lengsel «etter å fryde seg over det alminnelege», peikar rett mot den sentrale kunstnartematikken i Venezia-novella.
Blikk mot Mussolini
«Mario og trollmannen» frå 1930 skildrar ein minneverdig kveld med ein taskenspelar som hypnotiserer, forfører og audmjukar publikum i ein italiensk badeby. Han møter forbløffande nok ingen motstand.
Det er vanskeleg å lese denne novella utan å tenke på den italienske diktatoren Mussolini som då hadde samla all makt i hendene sine, eller på liknande demagogar som vi kjenner frå vår samtid.
Også dette er ei kunstnarnovelle i ein viss forstand: Her er kunstnaren skildra som forførar, mens den som fortel er ein alminneleg tysk familiefar. Og Mario? Servitøren Mario er det vanlege mennesket som er i stand til å yte motstand mot overmakta.
Ypparleg sommarlesing?
Dei tre novellene står alle støtt på eigne bein. Dersom lesaren blir freista til å leite etter fellestrekk ved desse storarta Mann-novellene, er, som nemnd, forholdet mellom kunst og alminneleg menneskeliv, ein stad å begynne å nøste.
Det er også verdt å nemne at den anti-fascistiske (og homofile) filmskaparen Visconti, sette i 1955 opp «Mario e il mago» som ballettførestilling, faktisk etter å ha snakka med sin gamle helt Mann fire år før.
Alle dei tre novellene skildrar kulturforskjellar mellom dei sørlege og nordlege delane av Europa. Og alle skildrar dei havet, som i Venezia-novella tydeleg også framstår som eit slags symbol på døden. Og faktisk også turistars strandliv. Dersom du har tid til å vente, vil jo denne samlinga av Mann-noveller vere veldig passande, kanskje nesten i overkant passande, som medbrakt lesestoff til ei sommarleg strand.
Omsetjar Geir Pollen har faktisk greidd det han sjølv lenge trudde var umogleg
Storarta omsetjing med utfordringar
Alle dei tre novellene er omsette til norsk frå før, oftast til eit nokså konservativt riksmål. Den erfarne omsetjaren Geir Pollen skriv i etterordet at det var ei stor utfordring å gjengje Manns særeigne «høglitterære» skrivemåte med «lange, lange periodar» til «talemålsnært nynorsk».
Nynorsk språkføring føretrekk jo kortare setningar og verbale seiemåtar i staden for substantivtunge konstruksjonar. Den tyske originalens substantiv-rike stil, gjer at lesaren av den norske teksten av og må leite litt bakover for å finne ut kva substantiv «han» eller «ho» viser til.
Eg er også litt i stuss over at det litt ukjende substantivet «sannkjenning» vart vald i staden for «erkjenning» for originalens «Erkenntnis».
Men elles viser alle mine stikkprøver at Geir Pollen faktisk har greidd det han sjølv lenge trudde var umogleg: Dette er ei storarta ny norsk omsetjing av tre heilt klassiske Mann-tekstar!
