Verda er i endring. Det er den for så vidt alltid. Endring prega òg kvardagen i 1995 eller i 2015. Men det er sjeldan at endringa skjer på alle område og på alle nivå på same tid. I dag endrar matvanane våre seg samstundes med alt frå arbeidskvardagen til nasjonal tryggleik. Hadde det berre ikkje vore for at verdas kredittsystem og klima òg er under press, at løgn og juks dukkar opp i norsk idrett, at det er svikt i barnevernssystemet, at antibiotikaresistente bakteriar herjar i heile verda, at det er krig i Ukraina, og … Alt som skjer er så overveldande at ein vert handlingslamma.

For å kunna leva med uroa som følgjer med dei store endringane i verda, kan ein ty til røyndomsflukt. Nokre går i fortidsromantikk-fella. Eit utslag av dette er alle oppslag i norske media om populærkulturen sine A-, B- og C-kjendisar som døyr. Vi minnes ganske ordinære skodespelarar og artistar med eit snev av sorg der og då fordi med dei døyr litt av den trygge og handterlege verda vi kjente.

Nokre går i underhaldningsfella. Å sjå folk som ikkje kan noko gjera noko dei i alle fall ikkje kan, gjer at vi kjenner ei kjensle av meistring. Dramatikk av typen at nokon har ei sjeldan øgle i flybagasjen, at bubiltoalettet er tett, eller vil oppussinga verta ferdig til jul?, er ufarleg og skapar ein viss ro i ei dramatisk og uroleg tid.

Nokre går i den virtuelle fella. Ein skrollar seg ned lange lister med morosame hendingar, potensielle deitar, nyhendeoppdateringar eller finn-annonser. Straumen av hendingar gjer at alt glir over i kvarandre, ingenting festar seg lenge, og alt det farlege og uroskapande glir inn i straumen av det uvesentlege og vert for ein augneblink sjølv uvesentleg.

Jakta på syndebukken

Denne flukta er gjev inga løysing på handlingslamminga, og er difor farleg i seg sjølv. Enda farlegare vert det når konsekvensane av manglande fokus vert kopla med skuffelse.

For mange gjer for eksempel noko for å førebyggja klimaendringar. Dei sorterer søppel, køyrer mindre bil og tek mindre fly. Men mister heilt motet når dei ser eller les om at sortert søppel vert blanda og brent likevel, og at utsleppa frå fossilt brennsel knapt går ned. Då vert spørsmålet: Kven har skulda?

Det er når ein går frå handlingslamming til manglande fokus, for så å leita etter ein syndebukk, ein fiende, at det for alvor byrjar å verta farleg. For med jakta på syndebukken kjem mistanke og tillitsfall. Det finst nok av alt dette i verda i dag.

---

Jørn Øyrehagen Sunde

• Professor i rettshistorie ved Institutt for offentlig rett ved Universitetet i Oslo. Forsker på Nasjonalbiblioteket. Den fremste eksperten på Landsloven av 1274.
• Sunde har tre ganger mottatt undervisningsprisen ved juridisk fakultet i Bergen. I 2012 fikk han Meltzer-prisen for «framifrå formidling».
• Sundes har blant annet skrevet boken Speculum legale - rettsspegelen. Den er pensum for studenter som tar faget Rettshistorie på Det juridiske fakultet i Bergen. Etter forordet har Sunde viet en egen side til et vers fra salmen Jerusalem (skrevet av William Blake).
• Ble nominert til Petter Dass-prisen i 2024.

---

Optimismen som var

Med Berlin-murens fall i 1989 følgde ein vedunderleg optimisme. Alt skulle verta betre når den kalde krigen var over. Fascist-diktatura i Europa falt alt på 1960- og 1970-talet. No var det kommunistdiktatura sin tur. Demokrati og velstand skulle i staden ta over deira plass, slik det hadde gjort i Hellas, Spania og Portugal.

Etter vekst i verdas demokrati fram til 2000, har talet på funksjonelle demokratiske styresett vorte halvert dei siste 25 åra. Altså enno fleire dårlege nyhende. Men med å analysera akkurat denne utviklinga, kan ein få grunn til håp for framtida trass alle mogelege uheldige utviklingstrekk.

Demokrati og tillit

For nedgangen i demokrati er ganske parallell med fall i tillit til medmenneske og medborgarar. Enkelt sagt er det slik at dess mindre tillit vi har til naboen vår, dess dårlegare er vilkåra for tillit til demokrati. For trur ein at naboen er dum, grisk, vondskapsfull, upåliteleg eller på andre måtar moralsk defekt, så trur ein òg at han vil stemma deretter. Dermed risikerer ein av dei som vinn valet er like moralsk defekte som naboen.

I tillegg til at stemmerett går frå å vera eit gode til eit potensielt problem med manglande tillit til naboen, står det autoritære fram som eit gode. For rett nok mister eg min fridom under eit autoritært styresett. Men det gjer òg naboen, som – fordi han er moralsk defekt – ville ha brukt den fridomen til noko skadeleg for samfunnet og for meg.

I det autoritære Russland øydela kommuniststyret for mellommenneskeleg tillit med sitt system av innbyggjarar som overvaka kvarandre. Den fekk aldri tid til å ta seg opp før Vladimir Putin utnytta dette til å reversera den demokratiske utviklinga. Det same gjorde for eksempel Viktor Orban seinare i Ungarn.

I det liberale USA har tilliten mellom innbyggjarar gått nedover sidan 1980-talet. Dette kunne Donlad Trump utnytta både i 2016 og 2024 gjennom å peika på meir eller mindre klart definerte grupper av «dei» som var årsak til alt som var galt. Slik mobiliserte han meir mot ein felles fiende enn for eit politisk prosjekt.

Skapt uro

Både Putin, men ikkje minst Trump sitt politiske regime, er i seg sjølv ei viktig årsak til den uroa mange kjenner på i dag. Trump brukar då òg alle dei tre typane røyndomsflukt som er nemnt ovanfor til å medvite skapa uro for å slik laga seg politisk handlingsrom.

For Trump skal føra USA tilbake til romantisert fortida sin stordom, Ukraina-krigen vert eit reality-show frå det ovale kontor slik at ein ikkje høyrer skrika frå folk vert lemlesta og drepne, og han blandar viktig politikk om klima med uviktig politikk som kampen mot pappsugerøyr slik at alt vert uvesentleg. Og heile tida peikar han på skurkar og vonde menneske som lurer og bedrar alle dei gode tilhengjarane hans.

Optimismen som kjem

Dette er deprimerande. Men det gjev likevel håp for korleis vi kan vera med å gjera ein forskjell i urolege tider der ein står ovanfor det som kjennest som uovervinnelege problem.

For med å avvisa demagogane sin splitt-og-hersk-politikk, og i staden ha tillit til andre, kan vi leggja grunnlaget for handlingsdugande politikk som kan takla dei store utfordringane.

Effektiv politikk kan berre drivast når ein ser på kvarandre som allierte som arbeider mot same mål

Du synes kanskje dette høyrest overmåte idealistisk ut? Men tenk etter. Dette var bodskapen til biskop Desmond Tutu og kjernen i filosofien til Carta 77-rørsla, med Vaclav Havel som ein leiande figur. Med å vektleggja sanning og kjærleik avkledde dei det autoritære sitt maktfundament bygd på løgn og mistanke.

Enno meir aktuelt var det suksessformelen til ordføraren i Istandbul, Ekrem Imamoğlu, som i 2019 vann valet i den tyrkiske byen trass president Recep Tayyip Erdoğan sine tjuvtriks, gjennom å oppfordra tilhengjarane sine til å ikkje hata men i staden gje ein klem til politiske motstandarar.

Vil ein ha ein effektiv politikk til å møta alt frå antibiotikaresistente bakteriar til ultraprosessert mat, frå klima- til tryggleiksutfordringar, så må ein altså byrja med seg sjølv og korleis ein ser på dei andre ein deler samfunnet med for å byggja tillit. For effektiv politikk kan berre drivast når ein ser på kvarandre som allierte som arbeider mot same mål.

Trur du dette òg er overmåte idealistisk? Tenk etter ein gong til. Hugsar du korleis arveleg fattigdom sette seg i kroppshaldninga, og viste igjen på tennene til dei svakaste i samfunnet enno på 1960-talet? Hugsar du dei forureina elvene og sur nedbør på 1980-talet? Hugsar du korleis dei psykisk og fysisk funksjonshemma fekk stadig meir høve til å delta i samfunnet frå 2000-talet? Alt dette er berre eit lite utval av faktiske, vellukka revolusjonar som har vore mogelege fordi det fanst handlingsdugleik tufta på tillit, og ikkje mistanke og mistillit.

Kvar ein skal byrja

Ein må byrja med å ikkje finna sin plass i samfunnsfellesskapen med å velja sine fiendar. Å velja sine fiendar, slik både Putin og Trump inviterer tilhengjarane sine til, er som doping: Det gjev energi og handlingsdugleik akkurat no, men på sikt bryt det ned både sinn og samfunn. Eg var så heldig å få besøkja Sovjetunionen i 1987. Der kunne ein observera på nært hald det fysiske og mentale forfallet etter tiår med kamp mot fienden som politisk motivasjon.

I staden må ein sjå kjærleiken. Sjå den som plukkar opp noko som er mista og prøver å finna den som mista det. Sjå vener som ler og pratar saman. Sjå besteforeldre som går hand i hand med barnebarn, eller sjå kjærastar som kysser kvarandre. Det er desse menneska demagogane vil at du skal tru er vonde, ikkje er eigna til å skapa eit stabilt demokrati, dine fiendar.

Med kjærleik som politisk strategi har ein likevel berre kome halve vegen. Ein må òg dela kjærleiken. Det er det som er vanskeleg. Men det er heilt nødvendig. Æsop fortel i ein fabel om reven som erklærer at druene sikker er sure som sitronar fordi han sjølv ikkje når opp til dei: Høgt heng dei, og sure er dei.

Vi får ikkje ein handlingsdugande fellesskap som kan ta tak i samtida sine mange utfordringar og uroelement om vi ikkje inkluderer «dei andre» òg. Vi må altså ha same politiske strategi som ordføraren i Istanbul oppfordra til: Å klemma ein politisk motstandar.

Kanskje er det så enkelt at ein òg i politikken skal gjera mot andre som ein vil at andre skal gjera mot ein sjølv for å skapa den handlingsdugleiken som trengs for å koma ut av handlingslamminga og ta tak i problema som uroar oss?